ODCINEK 51 P jak Prawda profesor dr hab. Mirosława Ołdakowska-Kufel
POSŁUCHAJ
DO POBRANIA
KONSPEKT I SPIS LEKTUR
- Część wprowadzająca definicyjno-wyjaśniająca czym jest zjawisko prawdy
Problemem zdefiniowania tego pojęcia zajmowali się filozofowie od starożytności. Klasyczna definicja prawdy pochodzi od Arystotelesa i jest to zgodność sądów z rzeczywistym stanem rzeczy, którego ten sąd dotyczy.
Klasyczna koncepcja prawdy jest najlepiej przedstawiona u św. Tomasza z Akwinu. Słowo „prawda” może być rozumiane trojako:
metafizycznie – verum est id, quod est (prawdą jest to, co jest). Prawdziwe jest to, co istnieje. Prawda jest zamienna z bytem. Każda rzecz, o ile istnieje, jest prawdziwa. Prawda jest transcendentalium.
teoriopoznawczo – veritas est adaequatio rei et intellectus. (Suma teologiczna I q16 a1 co) Prawda zachodzi wówczas, jeżeli to, co jest w naszym intelekcie, jest zgodne z rzeczywistością.
logicznie – verum est manifestativum et declarativum esse. Wszystko, co wskazuje na prawdę, ukazuje ją, prowadzi do niej.
Neokantowska szkoła badeńska rozwijała koncepcję prawdy jako powszechnie obowiązującej wartości poznawcze. Prawda w tym ujęciu stanowi naczelną wartość poznania, a w szczególności poznania naukowego. Podstawowym nośnikiem wartości prawdy jest sąd w sensie logicznym.
Myśleć to co prawdziwe, czuć to co piękne i kochać co dobre – w tym cel rozumnego życia. - Platon
Biblia
„Jam jest drogą, prawdą i życiem” – mówi Jezus w Ewangelii św. Jana. Narodził się w Betlejem i umarł na krzyżu właśnie po to, by dać świadectwo prawdzie. Właśnie ona ma uwolnić ludzi od grzechu i zła. Według Biblii prawdziwa miłość „nie cieszy się z niesprawiedliwości,/ lecz współweseli z prawdą” (Hymn do miłości z I Listu św. Pawła do Koryntian).
Romantyzm - poznawalność prawdy
W balladzie Romantyczność Mickiewicza znajdziemy krytykę postawy starca – racjonalisty:
Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu, widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce; nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!
Poznanie owych „prawd żywych” wymaga „czucia i wiary” – takie metody poznawania świata wybierają romantycy.
Prawda o człowieku
Łatwo wyrokować o zgodności z rzeczywistością, gdy rzecz dotyczy faktów czy zdarzeń. Nie tak łatwo, gdy mamy się wypowiadać np. o ludzkiej psychice. Ludzkie reakcje na tę samą sytuację mogą być różne. Czy można poznać prawdę o człowieku?
Zofia Nałkowska w Granicy
daje nam do zrozumienia, że nie jest to możliwe. To, co myślimy o sobie my sami, różni się od tego, co o nas myślą inni ludzie. Nam brakuje obiektywności, otoczenie nie ma wiedzy o powodach naszego postępowania, o naszych uczuciach i myślach. Dwie różne prawdy – a żadna z nich nie jest kompletna. I chociaż Nałkowska daje pierwszeństwo prawdzie społecznej, nie stara się udowodnić, że jest ona pełna.
Witold Gombrowicz - Ferdydurke
Refleksje o niemożności poznania prawdy o człowieku znaleźć można także w Ferdydurke Witolda Gombrowicza. Jak wygląda nasza prawdziwa twarz, skoro przez całe życie zakładamy maski, odgrywamy kolejne role? To przyprawianie „gęby” uniemożliwia nam poznanie prawdy o sobie.Bohaterowie utworu żyją w sidłach narzuconych (sobie i im) rozlicznych form, konwenansów. Najlepszym przykładem jest to, co czyni z kultury szkoła zdolna do sprowadzenia do absurdu każdej wartości, dzieła, obrzydzenia uczniom wszystkiego. Belferskie pozy, głupie schematy i puste deklaracje wciąż powtarzają się w wypowiedziach profesora Pimki, natomiast profesor Bladaczka tak przekonywał uczniów o wielkości Słowackiego:
– Hm… Hm… A zatem dlaczego Słowacki wzbudza w nas zachwyt i miłość? Dlaczego płaczemy z poetą czytając ten cudny, harfowy poemat „W Szwajcarii”? Dlaczego, gdy słuchamy heroicznych, spiżowych strof „Króla Ducha”, wzbiera w nas poryw? I dlaczego nie możemy oderwać się od cudów i czarów „Balladyny”… Dlatego, panowie, że Słowacki wielkim poetą był!
W utworze właściwie nic nie jest autentyczne, a zatem i prawdziwe. Nie jest taki zbyt prosty, prymitywny racjonalizm „nowoczesnej” rodziny mieszczańskiej Młodziaków. Oni też robili wszystko na pokaz, pod zewnętrznymi gestami ukrywała się ich prawdziwa natura. Gombrowicz uważa, że wyrazić siebie w kształcie autentycznym jest bardzo trudno, często bywa to niemożliwe, pisarz uznaje to za świadectwo niedojrzałości całej kultury polskiej. Pseudodojrzałość i jej demaskowanie to jeden z zasadniczych tematów całego pisarstwa Witolda Gombrowicza.
Potrzeba prawdy
Jak mawiali starożytni, prawdę można uciskać, ale nie zdławić. Czas pokazuje, że kłamstwo i tak zostanie obnażone. W końcu opada zasłona i cała prawda staje przed nami.
Gustaw Herlig-Grudziński - Inny świat
Gustaw Herling-Grudziński przeżył sowiecki obóz w Jercewie. Napisał potem powieść Inny świat – chłodną relację, nieprzesyconą zbytnim ładunkiem emocji, lecz niepozbawioną refleksji filozoficznej. Książka rzeczywiście przedstawia inny świat. Świat łagru sowieckiego, w którym „preparuje się więźnia” – tzn. człowiek popada w stan, w którym „uczucia i myśli obluzowują się”, „pomiędzy skojarzeniami powstają luki” – coś na kształt tępoty, posłuszeństwa, uległości – po to, aby przeżyć lub choćby uniknąć bólu czy głodu. „Obozowe zniewolenie – to fizyczne i psychiczne złamanie człowieka”. Grudziński poraża czytelnika panoramą łagru, jaką odmalowuje w powieści. Odtwarza łagrowy świat z precyzją i dokładnością. Jest to świat totalnie inny – za drutami łagru obowiązują inne prawa, jest to machina nastawiona na całkowite wyeksploatowanie człowieka w niewolniczej pracy i pozbawienie go indywidualności. Przede wszystkim powieść ujawnia koszmar zagrożenia przemocą i totalitaryzmem. Nie chodzi nawet o skondensowane do maksimum strach, ból, cierpienie, które odczuwali więźniowie obozów. Chodzi o procesy, które uruchamiają nieludzkie odruchy, odsłaniają nieznane w codziennym życiu mroczne oblicze natury ludzkiej.
Tadeusz Konwicki - Mała apokalipsa
To wynaturzony obraz totalitarnej rzeczywistości. Główny bohater wyznaczony przez opozycję do samospalenia (na znak protestu) przed Pałacem Kultury i Nauki im. Józefa Stalina, ma podjąć się tej misji nie z własnej woli i bez przekonania. Autor celowo przerysowuje wiele fragmentów obrazu Warszawy lat 70. XX w., by podkreślić absurdalność tej rzeczywistości kreowanej przez rządzących. Miasto jest szare i brudne, mieszkańcy stoją w kolejkach, bo brakuje wszystkiego oprócz wódki, nikogo nic nie obchodzi. Panuje powszechna bierność i obojętność.
Julian Tuwim - Kwiaty polskie
[…] słowom naszym,
zmienionym chytrze przez krętaczy,
jedyność przywróć i prawdziwość:
niech prawo zawsze prawo znaczy,
a sprawiedliwość – sprawiedliwość
- opisywanie kategorii prawdy w literaturze poprzez odniesienie do autorów, tekstów, cytatów:
- popularne gatunki, które nie odwołują się do prawdy, a raczej konwencja gry, zmyślenia, zabawianie czytelnika: fantasy, kryminał
- dokument osobisty, pamiętniki, sesje – to, co wiąże się z rejestrowaniem rzeczywistości, kwestie prawdziwościowe
przypadek Ryszarda Kapuścińskiego – co jest odwzorowaniem faktograficznym a co literacką fantazją - literatura” czy „reportaż”
Ryszard Kapuściński o swojej twórczości: Wiedziałem, że to, co piszę – to jest nowy typ literatury, który nie pasuje do klasycznego reportażu ani do klasycznych opowiadań. Wiedziałem, że to jest inny typ pisarstwa, do którego czytelnik nie jest przygotowany, że on nie będzie tego akceptował, bo każda nowość jest trudna do przyjęcia Czesław Czapliński, „Ryszard Kapuściński. Życie w podróży, życie jako podróż. Rozmowy”, Warszawa 2022
- liryka, proza fabularna, dramat – jako wyznaczniki prawdy (bohater, fabuła, wydarzenia)
- naiwność kategorii „prawdy” w literaturze - Roman Brandstaetter (odniesienia do „Wesela” Wyspiańskiego)
Czesław Miłosz - „Żmija winy”
– wiersze jako odniesienia do prawdy o człowieku („chciałem powiedzieć prawdę…” trudności w wypowiedzeniu prawdy, jako formę spowiedzi, psychoanalizy; polowanie / używanie broni
Chciałem powiedzieć prawdę, i nie udawało się.
Próbowałem spowiedzi, ale nic nie umiałem wyznać.
Nie wierzyłem w psychoanalizę, bo dopiero bym nakłamał.
I dalej noszę w sobie zwiniętą żmiję winy.
A to dla mnie wcale nie abstrakcja.
Stoję na mszarynie w Raudonce koło Jaszun i ogon żmii właśnie znika w kępie mchu pod karłowatą sosenką,
kiedy naciskam cyngiel i wyzwalam ładunek śrutu z berdany.
Dotychczas nie wiem, czy któreś ziarnko ołowiu trafiło w obrzydły biały brzuch albo w zygzak na grzbiecie Vipera berus.
W każdym razie łatwiej to opisywać niż duchowe przygody.
- ukazanie prawdy o życiu – brak izolacji, spojrzenie na prawdę;
Karol Wojtyła „Brat naszego Boga”
– rola sztuki w życiu – kategoria prawdy, sztuka to próba wydobycia prawdy o człowieku
Moralna problematyka artysty i tworzonej przez niego sztuki stanowi jedną z głównych warstw semantyki Brata naszego Boga
Jan Paweł II „Tryptyk rzymski” – Michał Anioł jako „widzący prawdę” – prorok, widzi więcej, lepiej, wskazuje ludziom drogę.
Monumentalna wizja Sądu Ostatecznego, która stanowi centralną scenę sykstyńskiej polichromii staje się więc kulminacyjnym momentem wizyjnej medytacji autora przywołującego do Sykstyny wszystkich „widzących wszechczasów” na czele z Michałem Aniołem, który sprawił, że próg Kaplicy jest również progiem Księgi Genesis, Ewangelii św. Mateusza i Apokalipsy św. Jana:
Tak więc to tu— patrzymy i rozpoznajemy
Początek, który wyłonił się z niebytu
posłuszny stwórczemu Słowu;
Tutaj przemawia z tych ścian.
A chyba jeszcze potężniej przemawia Kres.
Tak, potężniej jeszcze przemawia Sąd.
Sąd, ostateczny Sąd.
Oto droga, którą przechodzimy —
każdy z nas
-„każdy ma swoją prawdę” - punkt odniesienia autora w literaturze
Urszula Zajączkowska „Patyki, badyle”
– deklaracje o niewidzeniu różnicy między bytami materialnymi, prawda o człowieku jest taka sama jak robaka, patyka;
Andrzej Szczypiorski
- prawda w latach komunizmu, odczytywana jako przypowieść o rzeczywistości obecnej, mechanizmy rządzące władzą totalitarną w Polsce:
Andrzej Szczypiorski „Msza za miasto Arras” - odwrócenie się od Szczypiorskiego kiedy znaleziono fałsz artysty, bo był współpracownikiem tamtej władzy.
Jan Twardowski - „Wiersze”
- inaczej Jan Twardowski „Wiersze” i jego autentyczność życiowa i literacka – tożsamość prawdy
PYTANIA
Gdzie się prawda zaczyna a gdzie rozum kończy
gdzie miłość między nami a gdzie już cierpienie
czy łza czy na nosie ciepło zimnej wody
dokąd razem idziemy by umrzeć osobno
czy słowo jeszcze słowem czy nagle milczeniem
czy ciało wciąż oddala czy tylko zasłania
w którym miejscu odchodzi Pan Bóg oficjalny
i nie patrzy w przepisy bo już jest prawdziwy
O święty krzyżu pytań jak niewiele ważysz
gdy małe głupie szczęście liże nas po twarzy
- podsumowanie odcinka przez eksperta.
NAWIĄZANIE DO UTWORÓW LITERACKICH
Roman Brandstaetter „Ja jestem Żyd z „Wesela”
Czesław Miłosz „Wiersze wszystkie”
Karol Wojtyła „Brat naszego Boga”
Jan Paweł II „Tryptyk rzymski”
Urszula Zajączkowska „Patyki, badyle”
Andrzej Szczypiorski „Msza za miasto Arras”
Jan Twardowski „Wiersze”
ALFABET - ODCINKI
Przyjaźń Porażka Mądrość Tęsknota Liberalizm Laicyzm Uprzejmość Fantastyka Groteska Ekscentryzm Kontrkultura Romantyzm Życie Prawda Natura Cuda Prowincja - ujęcie drugie Historia Miasto Bieda Prowincja - ujęcie pierwsze Światło Modlitwa Piękno Tłum Starość Małżeństwo Jaźń Niewiara Ciało Sztuka Rytuał Świętość Samotność Humor Dzieciństwo bezczelność Śmierć Ironia Codzienność Patos Tragizm Ideologia CYNIZM OBOJĘTNOŚĆ UWAŻNOŚĆ Ojczyzna OJCOSTWO Dzikość Nienawiść Gościnność NADZIEJA DIALOG AMBICJA miłosierdzie dewocja wstyd gniew praca zabawa szczęście melancholia rozpacz głupota
STRONA GŁÓWNA ALFABETU LITERATURY POLSKIEJ
WIĘCEJ O PROJEKCIE
ALFABET, czyli...
Po dzieła literatury polskiej sięgać można z wielu powodów – obowiązku szkolnego, pasji czytelniczej, kontemplacji piękna wyrażonego w sztuce. Jednym z powodów zainteresowania może być próba znalezienia odpowiedzi na pytania odwiecznie i uniwersalnie ważne – czym są i jak mogą realizować się idee z którymi obcujemy na co dzień, stanowiące element naszych moralnych wyborów. Altruizm, bohaterstwo, cnota… układają się w alfabet wartości.
W tym aspekcie w polskiej literaturze możemy znaleźć różnorodność interpretacji, historycznych odniesień i form wyrazu, które świadczą o bogactwie rodzimej kultury budującej w ciągu wieków naszą narodową tożsamość, jej odniesień do światowego dorobku cywilizacyjnego, a w nim twórczego dyskursu, którego zawsze byliśmy aktywnym uczestnikiem. Inspiracja płynąca z literackich wzorców daje bezpośredni emocjonalny impuls do osobistej refleksji odbiorcy, systematyzuje wiedzę o historii idei, procesach kulturowych i pozwala zrozumieć zjawiska historyczne, których emanacją są literackie dzieła. Polska twórczość literacka daje cały wachlarz odpowiedzi na nurtujące nas dylematy zarówno moralne jak związane z narodową tożsamością. Pozostaje jednak pytanie, gdzie ich szukać?
WYKORZYSTANIE MATERIAŁÓW
Projekt „Alfabet literatury Polskiej” zakładając synkretyczną prezentację w twórczości polskich pisarzy ważnych dla każdego z nas idei, odpowiada na to pytanie w przystępnej i atrakcyjnej formie. Stanowi swoisty drogowskaz w świecie pełnym informacyjnego chaosu i wątpliwych ideałów. Naukowcy, literaturoznawcy, przedstawiciele środowisk akademickich zgodnie z przyjętym porządkiem alfabetycznym, prezentują odbiorcom projektu przekrojową panoramę dzieł literackich, w których podejmuje się tematykę idei i zjawisk z nimi związanych.
Projekt adresowany jest do wszystkich grup wiekowych, ze szczególnym akcentem na młodzież uczącą się, dzięki czemu stanowi materiał uzupełniający programy kształcenia w zakresie języka i literatury polskiej. W zamyśle przeznaczony jest w równej mierze dla odbiorców w Polsce, jak też Polonii i Polaków poza granicami kraju.
CELE PROJEKTU
Cele projektu "Alfabet literatury polskiej" to:
- Popularyzacja i upowszechnienie dorobku polskiej literatury w ujęciu odpowiadającym współczesnym trendom cywilizacyjnym koncentrującym się na pojęciach – ideach, aktualnych w bieżącym dyskursie kulturowym – w Polsce i za granicą, w środowiskach polskich i polonijnych oraz środowiskach autochtonicznych miejsc zamieszkania naszych rodaków.
- Zainteresowanie polskiej młodzieży w kraju i za granicą polską kulturą wyrażoną w rodzimych dziełach literackich, odpowiadającą na uniwersalne pytania jakie stawia sobie dorastające pokolenie.
Tym samym dostarczenie argumentów w potencjalnej dyskusji o wartości polskiej kultury. - Budowanie tożsamości i dumy narodowej poprzez wskazanie i omówienie literackich źródeł specyficznie polskich, a zarazem uniwersalnie ważnych, bo osadzonych w globalnym dorobku cywilizacyjnym.
- Dostarczenie materiałów uzupełniających proces kształcenia w zakresie literatury i języka polskiego dla szkół i ośrodków edukacyjnych w kraju i za granicą
- Popularyzacja czytelnictwa w języku polskim i nauki języka
- Pobudzenie dyskusji nad polskim dorobkiem literackim w aspekcie historii idei
ODBIORCA PROJEKTU
Grupę docelową stanowią:
- Polonia i Polacy poza granicami kraju – w szczególności polskie szkoły, ośrodki kultury polskiej, organizacje polskie i polonijne na obczyźnie
- Polacy w kraju – w szczególności młodzież kształcąca się na poziomie średnim i wyższym, jako materiał uzupełniający do zajęć z literatury i języka polskiego
- Ośrodki naukowe i badawcze w Polsce i za granicą zajmujące się literaturą polską (listy dialogowe w językach obcych umożliwią zrozumienie obcokrajowcom)
- Instytucje rządowe w gestii których leży upowszechnianie polskiej kultury i dziedzictwa narodowego oraz oświata polska
- Instytucje pozarządowe zainteresowane tematyką projektu
ALFABET JĘZYKA POLSKIEGO
Projekt dofinansowany przez Instytut Rozwoju Języka Polskiego
ze środków Ministra Edukacji Narodowej
Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem IRJP ani MEN